مباهله، یکی از مهم ترین رخدادهای تاثیر گذار در تغییر نگرش انسان به مساله ماهیت و هویت انسان ، خلافت و امامت است؛ به این معنا که تا پیش از این باور براین بوده است که ماهیت انسان به گونه ای است که هر فرد انسانی دارای وجود و هویت شخصی و نفسانی جداگانه و مستقلی است. بسیاری از آیات و آموزه های قرآنی بر این مساله تاکید دارد که هر انسانی دارای شاکله و شخصیت مستقل و مشخصی است که بر پایه آن عمل می کند و مسئول اعمال و افعال خود می باشد و دیگری هیچ مسئولیت و تعهدی نسبت به عملکرد شخص ندارد ؛ آیاتی چون : هیچ کس بار دیگری را بر دوش نمی کشد؛ و یا : هر کسی مسئول اعمال خود است و از آن بازخواست می شود، به یک معنا بر هویت مستقل و شخصیت و ماهیت جداگانه افراد انسانی تاکید داشته است ؛ اما با این همه (شاید به عنوان یک استثنا ) با نوعی دیگر از گزاره های خبری قرآن درباره ماهیت و هویت انسانی مواجه می شویم که در حد خود بی نظیر است و مانندی برای آن نمی توان یافت و مصداق (لیس کمثله شی) است . این استثنا هر چند مصداق واحد و یگانه ای داشته باشد ولی بیانگر تحدید و تعریف دیگری از انسانیت و ماهیت اوست و موجب می شود تا راه برای بازنگری در تعریف ماهیت انسانی فراهم آید.

به هرحال مصداقی انسانی یافت می شود که از ماهیت و هویت دیگری برخوردار است و این گونه نیست که در تعریف ماهیت انسان بتوان به سادگی با سرهم بندی و بدون توجه به این مصداق و یا مصادیق گذشت. در حقیقت تحلیل و تبیین قرآن نشان می دهد که نمی توان همه انسان ها را به یک نوع ساختار ماهیتی و هویتی تحلیل و تبیین کرد؛ زیرا وجود همین مورد استثنایی موجب می شود که تعریف های موجود از انسانیت با مشکل جدی رو به رو شود و از جامعیت و دربرگیرندگی برخوردار نباشد.

اگر همه پیامبران چون پیامبر بزرگوار (ص) بر این نکته تاکید داشته اند که : انا بشر مثلکم ؛ ما هم مانند شما بشری هستیم ( که می خوریم و می آشامیم و در بازار می گردیم و کسب روزی می کنیم ) و وجه تمایز را در امری بیرونی از ذات و ماهیت و حتی ذاتیات خویش تبیین می کردند و می فرمودند: انما یوحی الی (کهف آیه 110 و نیز فصلت آیه 6) ؛ تنها تمایز ما این است که به ما وحی می شود؛ به این معنا که تنها تفاوت و تمایز پیامبران با دیگر انسان های هم نوع نه در ماهیت انسانی بلکه در امری چون وحی است و در دیگر حوزه ها بر مشابهت و همانندی تاکید داشته اند ؛ با این همه ، آیه مباهله بر این نظریه و نگرش خط بطلانی کشیده است و یا در چگونگی برخورد با ماهیت انسان ، هر چند در یک مصداق و مورد، تغییرات مهم و اساسی را پدید آورده و به نوعی بازنگری و بازسازی در مساله ماهیت انسانی دست زده است.

در آیه مبارکه مباهله ما با این مساله پیچیده رو به رو می شویم که انسان می تواند با دیگری در یکی از مهم ترین مولفه ها و مقوم ها و شاخصه های وجودی و ماهیتی انسان اشتراک داشته باشد. در این آیه بیان شده است که می تواند دو فرد و مصداق انسانی در جان و نفس با دیگری یگانه باشد و از وحدت نفسانی و جانی برخوردار باشند. هر چند در آیه نساء قرآن بیان می دارد که همه انسان ها از نفس واحد و یگانه ای می باشند و در حقیقت بشریت تکرار یک نفس واحد و جان یگانه ای است و " لاتکرار فی التجلی" تفسیر درستی از این حقیقت را می نمایاند ، با این همه در آیه مباهله نگرش انسان را نسبت به هویت و ماهیت انسانی دگرگون می سازد. در این آیه بیان می شود که حضرت امیرمومنان علی (ع) جان محمد(ص)  و نفس اوست و این وحدت و یگانگی نفسانی می تواند میان دو تن و دو فرد انسانی دیگر غیر از آن حضرات نیز تحقق یابد؛ زیرا " انفسنا" بیانگر آن است که افرادی که در حکم نفس و جان فرد طرف مباهله از نجرانیان هستند می بایست در مباهله حاضر شوند که از سوی پیامبر (ص) علی (ع) به عنوان جان و نفس محمدی(ص) و از سوی نجرانیان فرد و یا افرادی مشخص شده اند که تاریخ و نیز قرآن از آن گزارشی نمی دهد. بنابراین می توان گفت که می توان برای این مساله مصادیق و افرادی دیگری یافت و یا در دایره امکان و احتمال قرار داد؛ اما آن چه به گواه تاریخ ، روایات و گزارش های معتبر می توان به یقین از آن یاد کرد و تصدیق نمود ، یگانگی جان محمدی و علوی است که قرآن این یگانگی را بیان و تصدیق نموده است. بنابراین می توان درباره ماهیت و هویت انسان این گونه تجدید نظر کرد که ماهیت انسانی به گونه ای است که می تواند دو فرد آن از نفس و جان یگانه ای برخوردار باشند و در حقیقت تن ها و جسم ها جداگانه ای از نفس و جان واحدی برخوردار باشد که در نتیجه آن اعمال و رفتار و اندیشه های واحد و یگانه داشته باشند. این مساله دست کم در یک مورد خاص گزارش و از سوی قرآن به عنوان دلیلی که می تواند کبرای قیاس در یک قضیه حقیقی قرار گیرد و بر پایه آن استنتاج و حکم شود، تایید شده است.

نباید فراموش کرد  که این تعبیر اتحاد دو تن و وحدت نفس و جان ، بیان شاعرانه و یا گزافه گویی و مبالغه ورزی نیست ؛ زیرا قرآن از هرگونه گزافه گویی و بیان شاعرانه آن هم در حوزه بیان آموزه های دستوری و یا گزاره های تبیینی و شناختی به دور است و ساحت آن از این اتهام مبرا و پاک می باشد. بی گمان گزافه گویی از دامن قرآن و ساحت آیات وحیانی پیراسته است و نمی توان قرآن و خداوند را به گزافه گویی و یا بیان و تعبیر شاعرانه متهم ساخت؛ زیرا چنین نسبتی با حکمت ، فلسفه و اهداف وحی و قرآن که هدایت انسانی است ناسازوار است . از این رو می توان به یقین و قطع گفت که بیان قرآنی، بازگو کننده حقیقت و واقعیتی خارجی و تبیین و گزارشی از حقیقت ماهیت انسانی است که به دور از غلو و مبالغه و گزافه گویی و بیان شاعرانه انجام گرفته است. بنابراین ، قرآن با بیان این مطلب که حقیقت محمدی و علوی یگانه است ، به مطلبی مهم در حوزه شناخت شناسی انسانی اشاره دارد. در نگره قرآنی انسان موجودی است که قابلیت یگانگی نفسی دو مصداق را دارا می باشد ؛ به این معنا که دو مصداق از وجود انسانی می تواند از یک نفس واحد و جان یگانه ای برخوردار باشد ، با آن که در خارج دو دارای دو تن ( و شاید دو روح به شرط پذیرش اختلاف و تفاوت میان روح و نفس) باشد.

پیامبر اکرم(ص) به عنوان اولین و نخستین مفسر و تبیین گر آیات قرآنی به زبان دیگری این معنا را تبیین و تفسیر نموده است . وی در باره ماهیت و شخصیت خود و علی می فرماید: انا و علی من نور واحد و سایر الناس من انوار شتی ؛ من و علی از یک نور آفریده شده ایم و دیگر مردمان از انوارهای مختلفی آفریده شده اند. در این بیان آن حضرت به صراحت بر وحدت نوری خود و علی (ع) اشاره می کند و این که دیگر مردم از نظر ماهیتی همسان و همانند آن دو نیستند و در حقیقت دست کم ما با دو دسته کلی از انسان ها مواجه ایم هر چند که یک دسته تنها دارای یک مصداق باشد و دسته دیگر از مصادیق بی شمار و نامحدود برخوردار باشند. اگر ما نور را همان نفس و جان بگیریم در حقیقت آن حضرت به تفسیر آیه مباهله پرداخته است و می کوشد تا به مردم بفهماند که جان و نفس محمدی برخلاف دیگر انسان ها از یک نور و نفس واحد برخوردار است و دیگر انسان ها این گونه نیستند. به این معنا که آن دو در وجود و ماهیت بر خلاف سایر انسان ها هستند و نمی توان از این جهت آنان را همانند دیگر نفوس بر شمرد هر چند که از نظر بشریت همانند آنان در دارا بودن بشره و خواص احساسی که خاص جانداران است برخوردار باشند. به سخن دیگر ، نوعی وحدت و یگانگی نوری و نفسی میان این دو مصداق انسانی وجود دارد که یا در میان مصداق های دیگر ممکن نیست و یا اگر ممکن می باشد( به جهت کلمه انفسنا) ولی تنها در میان آن دو تحقق و وقوع خارجی نیافته است.

اگر این استثنا را در ماهیت وجودی انسان بپذیریم به این معنا خواهد بود که ماهیت انسانی چنان که گفته شد به دو دسته اصلی نور و نفس محمدی + علوی و انوار و نفوس سایر مردمان دسته بندی می شود که تنها وجه مشابهت میان این دو دسته در بخش بشریت است نه در حوزه نفس و جان که بیانگر مرتبه دیگری از ماهیت انسانی است. بنابراین نمی توان ماهیت این دو دسته را یگانه دانست و همه انسان را همانند بر شمرد هر چند که در حوزه بشریت چنین است و آن حضرت نیز همانند دیگر پیامبران به این نکته اشاره و بر وحدت و همانند خود با دیگر بشر در این مرتبه تاکید می ورزد و می گوید من هم مانند شما بشر هستم. اما اثبات همانندی در بشریت به معنای همانند در انسانیت نیست ؛ زیرا آن حضرت + علی از یک ماهیت و هویت دیگری برخوردار هستند که آنان را از سایر بشر و مردمان جدا و متمایز می سازد. اگر همه مردمان دیگر از نوری یا انوار دیگری غیر از نور محمدی + علوی تشکیل و آفریده شده باشند ، بنابراین ما با دو دسته از ماهیت های انسانی رو به رو هستیم .

این برداشت و تفسیر قرآنی ما را وا می دارد تا به بازنگری در حوزه تعریف و تحدید ماهیت انسان اقدام کنیم و در نتیجه آن احکام خاصی را برای دو دسته از مصادیق ذکر و بیان و یا به دست آوریم . این گونه است که اولویت پیامبر و علی بر جان و نفس و مال و عرض آنان معنا می یابد و ولایت کبروی محمدی + علوی غیر از ولایت سایر مردمان می شود و در اشکال بی شماری که مطرح می شود بی معنا می گردد.

در حقیقت این استثنا تاکیدی بر این مطلب و نکته ظریف است که ماهیت خقلت محمدی + علوی را می بایست در مساله ماهیت شناختی و وجود شناختی و معرفت شناختی در دسته دیگری از ماهیت های دیگران قرارداده و تحلیل و تبیین کرد.

از این جا ظاهر می شود که چرا خلافت و امامت در نور علوی و فرزندان طاهر (محمد و علی ) ادامه می یابد و از ویژگی خاصی برخوردار است . این گونه است که آیه : خداوند می داند که رسالت را در کجا قرار دهد معنا و مفهوم می یابد. این گونه است که می توان به خوبی این معنا را دریافت که چرا انوار ائمه و یا خمسه طاهره پیش از خلقت آدم وجود داشته است و بر کنار عرش می گشت: کنت نبیا و آدم بین الماء و الطین ؛ که : بلند آسمان پیش قدرت خجل / تو مخلوق و آدم هنوز آب و گل . این گونه است که مدد و یاری آدم برای پذیرش توبه از آن انوار و کلمات طیبه ( بقره 37 ) معنا و مفهوم درست و صحیحی می یابد . این گونه است که این گزاره ها معنای درست می یابد : اول ما خلق الله نوری؛ نخستین آفرینش نورم بود ، و یا : اول ما خلق الله العقل ؛ نخستین آفرینش عقل و خرد است که تفسیر خود اوست . و این که همه آفرینش وام دار اوست: لولاک لما خلقت الافلاک ؛ اگر تو نبودی آفرینشی در کار نبود؛ تو اصل وجود آمدی از نخست / دگر هر چه موجود شد فرع توست.

مباهله نه تنها بیان حقیقت وحدت جان محمدی + علوی است بلکه آغاز بازسازی در نگرش انسان به مقوله ماهیت انسان است ؛ آغاز توجه به هدف خلقت و آفرینش است ، بیان گر فلسفه وجود است ، شناخت جایگاه انسانیت است و این که چرا ابلیس می بایست سجده کند و چرا فرشتگان می بایست به تسخیرانسان در آید و فرمانبر او شود. بیانگر آن است که چرا خداوند به فرشتگان گفت من چیزی را می دانم که شما نمی دانید . مباهله تفسیر و تاویل بسیاری از مشابهات قرآن است که یزداد ایمانا برای مومن و یزداد کفرا برای منافق است. تفسیر انا و علی قسیم النار و الجنه است ، تفسیر انا و علی ابواه هذه الامه است. معیار و ترازوی حق و کفر است . بیانگر مدار انسانیت است . مباهله تفسیر دیگری از انسانیت است ، مباهله اثبات وحدت است ؛ مباهله اظهار محبت است ؛ مباهله تجلی عشق محمد است ؛ مباهله مظهریت جان محمد است ؛ مباهله مظهریت اسم اعظم است. مباهله آغاز غدیر است و دلیل کبروی و تصدیق امامت و ولایت علوی است . مباهله است که غدیر را معنا و تفسیر می کند ، مباهله سبب وجودی غدیر است .

 مباهله رخداد نیست ؛ مباهله تاریخ نیست ؛ مباهله زمان نیست ؛ مباهله جدال و جنگ و نفرین میان حق و باطل است ، آغاز کفر ابلیس و نفاق است ؛ آغاز جداسازی حق و باطل است ؛ تصفیه خانه دل مومنان و آشکار سازی کفر اهل نفاق است.

در مباهله است که جان محمدی شناخته شد . در مباهله است که حقیقت باطن محمدی آشکار شد. در مباهله است که لا تکرار فی التجلی مفهوم درست و معنا واقعی یافت . در مباهله است که نفس محمدی در وجود علوی بروز و ظهور کرد . در مباهله است که شمس محمدی از افق فجر علوی طلوع کرد . در مباهله است که کیف مد الظل وجود دیگران معنا یافت . در مباهله است که جانشینی و خلافت معنای درست یافت . در مباهله اثبات شد که میان خلیفه و مستخلف عنه مشابهت و مسانخت می بایست تا حد جان و نفس باشد و از نور واحد باشد. در مباهله اثبات شد که همه امامان معصوم (ع) چگونه و چرا از نور واحد هستند . در مباهله اثبات شد که قاما او قعدا حسنین (ع) یکی است. مگر مباهله جز اثبات خلافت و ولایت نور محمدی و علوی بر هستی چیز دیگری است؟ مگر نه این است که مباهله انکار هر فریب و دغل است ؟ مگر نه این است که مباهله رسواگر بطلان هر ناخلیفه است ؟ مباهله بیانگر کفر اهل نفاق است و یزداد ایمانا مومن است و یزداد کفرا منافق است. مباهله آغاز خانه سوزی و خون ریزی ابلیس و ابلیسان است و وو ...

به پایان آمد این دفتر حکایت هم چنان باقی است.